اساساً معیار سنجش و ارزش گذاری ملت ها و دولت ها در ادیان و جوامع مختلف بر اساس اخلاق و تربیت استوار است، بدین سان اخلاق، وجه تمایز ملت ها، قومیت ها و دولت ها به شمار می رود. بدیهی است هر دین و مکتبی که اخلاق در آن به تکامل رسیده باشد، تأثیر گذارتر خواهد بود، از همین رو پیامبر گرامی اسلام (ص) فلسفه بعثت خود را تکمیل مکارم الاخلاق بیان می فرماید:
انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق
بنابراین اخلاق، زیر بنای هر گونه تحول و حرکت اصلاحی در جوامع است و بدین سان می توان گفت ملت یا دولتی می تواند از نابسامانی ها و ناهنجاری ها اجتماعی، اداری و اخلاقی مصون بماند که ارزش های اخلاقی را کاربردی کرده و به آن پای بند باشد زیرا بر اساس اخلاق است که مدینه فاضله شکل می گیرد و بارهای سنگین خانوادگی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را بر دوش می کشند و در ناملایمات عرصه های گوناگون از پای نمی افتد، بلکه ناملایمات باعث رشد، فلاح و رستگاری آنها نیز خواهد شد.
دیدگاه اسلام برای تکامل آدمی بر همین پایه بنا نهاده شده است زیرا ابتدا انسان با اخلاق و تقوا پروریده شده و سپس به مساحت اجتماع و مسئولیت پذیری در می آید غفلت و بی توجهی به این نکته عمیق، تاکنون پی آمد های ناگواری برای جامعه داشته و خسارت های جبران ناپذیری به بار آورده است.
این اهمیت و ضرورت، عالمان روشن بین دینی را بر آن داشته تا در عرصه اخلاق و خودسازی، کاوش های نظری فراوانی به عمل آورند و مهم تر از همه، بر اخلاق عملی و سلوک باطنی تأکید ورزند. کارنامه سراسر افتخار عالمان اسلامی اکنون در این زمینه پربار و آثار علمی شان میراث عظیمی به شمار می رود که برای بشر به یادگار مانده است.
اولین کتاب اخلاق را اسماعیل بن مهران سکونی از اصحاب امام رضا(ع) در قرن دوم به نام «صفت مومن و فاجر» به رشته تحریر درآورد و بهترین کتاب اخلاقی در قرن پنجم را حکیم دانشمند ابن مسکویه به نام «طهارت النفس» تألیف کرده است. در قرن اخیر، کتاب های «جامع السعادات» و «معراج السعادت»از بهترین کتاب های اخلاقی به شمار می روند که ملا محمد مهدی و ملا احمد نراقی به تألیف آن همت گماردند. این دانش مردان، اخلاق را وجهه همت خویش ساخته و سپس به عرصه فقهاهت، سیاست و نظریه پردازی پا نهادند. فاضلین نراقی که بنیان گذار مکتب نوین در علم اخلاق بوده اند، تعلیم، تربیت، اخلاق و ایجاد تقوا و فضیلت را زمینه ساز حکومت الهی می دانند، از این رو آنان در آثار اخلاقی خود به راهکارهای تربیتی و کاربردی کردن آن می پردازند به همین دلیل مکتب اخلاقی ایشان و آثار موجودشان سرآمد بسیاری از آثار اخلاقی دیگران می باشد. این عالمان ژرف اندیش بسیاری از مباحث اخلاقی را از منظر عقل و دین مورد بحث قرار داده و نگریسته اند. این دو بزرگف گرچه در دیگر علوم تبحر داشته، صاحب فکر و اندیشه بودند و نوآوری هایی در حوزه های فقه، اصول، فلسفه، کلام، عرفان، هیأت، حساب و هندسه، ادبیات و شعر تبحر داشته اند اما هرگاه سخن از مباحث اخلاقی و یا اسوه های اخلاقی و پارسایان در میان باشد نامشان در ذهن نقش می بندد و اگر از کسی خواسته شود تا کتابی اخلاقی معرفی کند قطعاً کتاب های «جامع السعادت» و یا «معراج السعادت» را معرفی می کند. این دو کتاب در بردارنده اندیشه های اخلاقی فاضلین نراقی است.
نکته قابل توجه این که آنان به آنچه اعتقاد داشته و به نگارش درآورده اند، شدیداً پای بند بوده و جامعه عمل پوشاندند، در این رابطه آثارشان آیینه تمام نمای سلوکشان بوده است، این مطابقت و هم سانی علم و عمل، کیمیایی است که در عرصه دانش وری و اخلاق، در وجود آنان به چشم می آید و از صفات بارز مشخصه آنان به شمار می رود.
امید آنکه همگان از آن بهره مند شویم.
سید محمد رضا حسینی