اساساً رشد و شکوفایی هر انسانی در گرو میزان اعتقاد و پای بندی او به ارزش هاست، چه ارزش های انسانی و ملی و چه ارزش های اسلامی. ارزش های انسانی عموماً تحت تأثیر ارزش های اسلامی هستند; از این رو می توان گفت: یکی از دلایل رشد، موفقیت و پیروزی جوانان و نوجوانان در صحنه های مهم زندگی از قبیل: امتحانات نهایی، آزمون های علمی، ورزشی و… اعتقاد و پای بندی به ارزش های اسلامی و انسانی است. بنابراین باید ارزش ها را شناخت و آن را پاس داشت.یکی از مهم ترین ارزشها، خودشناسی است که دارای مراتب مختلفی است و به معانی گوناگون به کار می رود.
خودشناسی یعنی خود را خوب شناختن و به حقیقت خود پی بردن. انسان بداند کیست و چه ویژگی، خصلت و خصوصیتی دارد، چه صفات، استعداد و علایقی دارد، با این صفات و استعداد به چه مقام علمی و عملی می تواند برسد. نه این که بداند اسمش چیست، فرزند کیست، شماره شناسنامه اش چیست و متولد کجاست; همه این ها را هویت شخصی با مشخصات شناسنامه ای می گویند که از موضوع بحث ما خارج است .
اهمیت خودشناسی
خودشناسی از ارکان اساسی کمال و سعادت دنیا و آخرت انسان به شمار می رود، از این رو اولین قدم در راه سازندگی شخصیت انسانی، شناخت صفات، استعداد و علاقه مندی ها می باشد.
اگر انسان خود را درست بشناسد و بر آن اساس راه های کمال را بپیماید، سعادت دنیا و آخرت نصیبش می شود. علمای اخلاق، خودشناسی را از مهم ترین عوامل تربیت معرفی می کنند.
دین مبین اسلام عنایت ویژه ای به خودشناسی دارد، به همین دلیل انبیا و ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ عالمان دین و حکیمان الهی همواره بر آن تأکید فراوان می ورزیدند تا آن جا که امام علی (علیه السلام) فرمود: (من عرف نفسه فقد عرف ربه 1; آن کس که خود را بشناسد، پروردگارش را خواهد شناخت.)
در میان همه شناخت ه، بهترین شناخت، خودشناسی است. امام علی (علیه السلام) فرمودند: (افضل المعرفة معرفة الانسان نفسه 2; برترین شناخت این است که انسان خودش را بشناسد). هم او در جای دیگر می فرماید: (معرفة النفس انفع المعارف3; خودشناسی، سودمندترین شناخت ها است.)
محورهای شناخت
موفقیت، پیروزی، شکوفایی استعدادها و بروز خلاقیت افراد در گرو خودشناسی است، اما محورهای خودشناسی چیست و چگونه می توان خویشتن خویش را شناخت. در ادامه به بعضی از این محورها اشاره می کنیم .
1ـ شناخت صفات مثبت (استعداده، توانایی ها):
توان مندی ها و استعدادهای انسان ها و میزان قابلیت آن ها با هم متفاوت است، به همین دلیل انسان ها با یک دیگر متمایز و متفاوت اند. برای رسیدن به خودشناسی باید قابلیت های وجودی خود را کشف کرد. این قابلیت ها همان استعدادها و توانایی های علمی و عملی اوست; مانند: صداقت، وفاداری، استقامت، وفای به عهد، علاقه به درس، همت بلند، عزت نفس، پاکی و دوری از گناه و… شناخت این قابلیت ها علاوه بر بروز و ظهور اعتماد نفس در وجود انسان، می تواند او را در مسیر درست و مثبت رهنمون باشد .
2ـ شناخت صفات منفی (حساسیت ه، ضعف ها و امیال حیوانی):
همان طوری که شناخت صفات مثبت در خودشناسی تأثیر گذار است، شناخت صفات متفی نیز نقش آفرین است. شناخت صفات منفی اگر مهم تر از شناخت صفات مثبت نباشد قطعاً کمتر نیست، زیرا اساساً خودشناسی بدون آگاهی از ضعف ه، امکان پذیر نخواهد بود.
شناخت صفات منفی مانند: احساس حقارت، خستگی از درس، بی حوصلگی، بداخلاقی، افراط در دوستی، ناامیدی، خود کم بینی، عقاید گمراه کننده، عادات غلط و بی اعتنایی به ارزش ه، ما را بر آن می دارد تا در صدد رفع و حذف نکات منفی خود برآییم و با حساسیت ویژه به خود بنگریم تا رفتار، کردار و گفتار خود را با منطق تنظیم کنیم .
3ـ شناخت علایق و تمایلات (خواست ها و انتظارات):
اگر جوانان و نوجوانان سعی کنند تا علایق و تمایلات خود را بشناسند; مثلاً بدانند به چه رشته تحصیلی علاقه بیشتری دارند؟ در آینده می خواهند چکاره شوند؟ به چه شغلی علاقه مندند؟ شادابی روح و جسمشان در چیست؟ موفقیت و پیروزی آنان در چه مسیری است؟ و سوٌال هایی از این قبیل، قطعاً از فرصت های طلایی جوانی و نوجوانی بهتر و به نحو احسن استفاده خواهند کرد.
بهترین دوران خودشناسی:
شاید بتوان ادعا کرد بهترین دوران خودشناسی، دوران نوجوانی و جوانی است، زیرا در این سنین، انسان نشاط و شادابی فراوانی دارد و قدرت روحی و روانی مضاعفی برای مبارزه با صفات ناپسند و کسب صفات پسندیده و ظهور استعدادهای خود در اختیار دارد.
مولوی می گوید:
تو که می گویی که فرد، این بدان
که به هر روزی که می آید زمان
آن درخت ِبد، جوان تر می شود
و ین کَننده، پیرو مضطر می شود
خارُبن در قوت و برخاستن
خارکن در سستی و در کاستن
خارُبن هر روز و هر دم سبز و تر
خارکن هر روز زار و خشک تر
او جوان تر می شود تو پیر تر
زود باش و روزگار خود مبر
خارُبن دان هر یکی خوی بدت
بارها در پای خار آخر ز دت
(مثنوی، دفتر دوم)
امام خمینی (ره) همواره می فرمودند: (تا جوانی در دست توست، کوشش کن در عمل و در تهذیب قلب و در شکستن اقفال و رفع حجب که هزاران جوان که به افق ملکوت نزدیک ترند، موفق می شوند و یک پیر موفق نمی شود).4
موانع خودشناسی
1ـ خود پسندی:
یکی از عواملی که مانع شناخت واقعی می شود، خودپسندی است. اگر جوانان و نوجوانان، خود را درست بشناسند و به استعداده، توانایی ها و قابلیت های خویش پی ببرند، هرگز گرفتار خودپسندی نمی شوند .
اولین اثر غرور این است که انسان نقاط ضعف خود را کم رنگ و ناچیز می بیند و در مقابل این ضعف ها هیچ گونه حساسیتی از خود نشان نمی دهد. در واقع غرور، اولین قدم در انحراف از مسیر واقعی و حقیقی زندگی است. از این رو باید در شناخت نقاط ضعف و صفات منفی خود همیشه حساس باشیم. امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: (سُدَّ سبیل العجب بمعرفة النفس 5; با خودشناسی، راه خود پسندی را مسدود کنید). هر چه ضعف ها و عیب ها بیشتر شناخته شوند، انسان خاضع تر و افتاده تر می شود .
2ـ خود کم بینی:
همانطوری که عدم شناخت درست موجب غرور و خودپسندی می شود، شناخت نقاط ضعف نیز نباید موجب کاهش عزت نفس، کرامت و اقتدار انسان شود و شخص احساس کند پایین تر از دیگران است، زیرا این امر موجب خود کم بینی می شود. ورود به مسیر خود کم بینی، اولین گام منفی است که به مرور زمان ناامیدی و یاس را برای انسان به وجود می آورد و این یأس و ناامیدی روز به روز تقویت می شود تا جایی که خود را ناتوان می پندارد.
3ـ توهم خودشناسی:
گاهی انسان خیال می کند که خود را شناخته و به ابعاد مثبت و منفی خویش پی برده است، در حالی که به دور نمایی از شناخت دست یافته است . بروز چنین حالتی موجب می شود تا انسان شخصیت خود را آن طور که می خواهد ببیند نه آن چنان که واقعاً هست و باید باشد. در واقع خود را فریب می دهد، در حالی اغفال خود و دیگران، حقیقت وجودی وی را عوض نمی کند.
منابع:
1ـ انسان و ایمان ، استاد شهید مرتضی مطهری .
2ـ فلسفه اخلاق، استاد شهید مرتضی مطهری .
3ـ تعلیم و تربیت در اسلام ، استاد شهید مرتضی مطهری .
4ـ اخلاق، جلد 2، مرحوم محمد تقی فلسفی .
5ـ جوان ، جلد 1، مرحوم محمد تقی فلسفی .
6ـ آنچه یک جوان باید بداند (ویژه پسران)، رضا فرهادی .
7ـ آنچه یک جوان باید بداند (ویژه دختران)، رضا فرهادی .
8ـ اخلاق اسلامی، محمد علی سادات .
9ـ کتاب های اخلاقی .
پی نوشت ها:
1 ـ غرر الحکم و دررالکلم، ترجمه محمد علی انصاری، حدیث 301.
2 ـ همان، حدیث 107.
3 ـ همان، حدیث 151.
4 ـ ره عشق، نامه عرفانی حضرت امام (ره) ص 28.
5 ـ میزان الحکمة، ج 6، ص 52، حدیث 11559.