نقش سختی ها در تکامل انسان

دانشمندان و عالمان اخلاق و تربیت، سختی ها و مشکلات طبیعی را سبب تکامل و پویایی انسان می دانند و بر این باورند که شداید و گرفتاری ها، انسان را همانند تعلیمات آسمانی به سوی کمال رهنمون می کند. خداوند منان مصایب و مشکلات را وسیله تکامل انسان قرار داده است، زیرا انسان گرفتار، همواره به فکر چاره جویی است و سعی می کند از استعدادهای نهان وجود خود یاری بجوید و آن را در جهت رهایی از سختی ها و گرفتاری ها به کار بندد. ناپلئون می گوید: (شداید و آلام، هوش انسان را تیزتر و محصول خیزتر می سازد.)۱

شداید و مصایب طبیعی، نه زاده بی خردی انسان، بلکه به مثابه ضربات سختی است که بر پیکر استعدادهای نهفته فرود می آید و آن ها را آشکار می کند و در نتیجه روح اختراع و اکتشاف پدیدار می شود و به رشد و تکامل می رسد.

بسیاری از اختراعاتی که روزی غیرممکن و یا قریب به محال رخ می نمود، در اثر تحمل سختی ها و صبر و همت بلند به انجام رسیده است که صد البته بسیار، شیرین و گوارا می باشد.

هرچند مشکلات و شداید همانند امواجی سهمگین به حسب ظاهر، جلو پیش رفت، تکامل و پویایی انسان را می گیرد، ولی تحمل مشقت و صبر و شکیبایی پیشه کردن در نهایت به نتایجی والا و مطلوب منتهی می شود، و این، یک اصل عمومی، مقبول و عقلایی است. خداوند به پیامبر اسلام(ص) می فرماید: (فانَّ مع العسر یُسراً اِنَّ مع العسر یٍسرا فاذا فرغتَ فانصب و الی ربّک فارغب;۲ پس، از پی دشواری آسانی است. هرآینه از پی دشواری آسانی است. چون از کار فارغ شوی، به عبادت کوش و به پروردگارت مشتاق شو.)

شاید سؤالی در ذهن بعضی خطور کند که آیا نمی توان بدون تحمل ناملایمات و مشکلات و سختی ها به کمال دست یافت؟ در پاسخ باید بگوییم که رسیدن به کمال، کار آسانی نیست و هیچ کس به راحتی به هدف عالی و کمال انسانی دست نمی یابد، مگر این که با صبر و شیکیابی، موانع پیش رفت خود را یکی پس از دیگری برچیند و با استقامت در برابر شداید به کمال برسد. امام علی(ع) می فرماید: (بالتّعب الشدید تُدرک الدرجات الرفیعه والراحَة الدائمه;۳ با تحمل دشواری ها و رنج های سخت، انسان به آسایش همیشگی و پایدار و پایه های بلند زندگی نایل می گردد.

نابرده رنج گنج میسر نمی شود

مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد

همه عمر سختی کشیده است سعدی

که نامش برآمد به شیرین زبانی

در سختی ها و گرفتاری ها روحیه خداپرستی و تقرب به خدا در وجود انسان تقویت می شود و به فضل او امیدوارتر می گردد و از غیر خدا دست می کشد و فقط دست به سوی منبع فیض دراز می کند. خداوند متعال نیز درهای امید و رحمت را به رویش می گشاید.

امام علی(ع) فرمود: (عند تناهی الشدائد یکون توقع الفرج۴; هرچه عرصه شداید و گرفتاری ها بر انسان تنگ تر شود، دریچه امید و آسایش به روی انسان بازتر می شود.)

فلسفه شداید

انسان طبیعتاً راحت طلب و آسایش دوست است. به همین دلیل غالباً غافل و مغرور می شود و حتی به بیراهه کشیده می شود. از این رو خداوند متعال او را به سختی و مشکلات گرفتار می کند تا از خواب غفلت بیدار شود و به واقع به او هشدار می دهد که در معرض امتحان اله ی قرار دارد و نباید خدا را فراموش کند.
شداید و بلاها به مثابه کوره ای است که جسم و روح انسان را آب دیده می کند و این به معنای بی عدالتی و ظلم و خشم خداوندی نیست، بلکه لطف و نعمت الهی است که خداوند به علاقه مندانش عطا می کند. امام می فرماید: (ان الله اذا احب عبداَ غته بالبلاء۵ غتاً; به راستی خداوند هنگامی که شخصی را دوست داشته باشد، او را در سختی ها فرو می برد.) چون بیرون آمدن از شداید راه شکیبایی و استقامت در برابر حوادث و مصایب را برای او آسان می سازد.

تأثیرگذاری شداید

انسان در سختی ها و بلاها همانند آهن در آتش، آب دیده و مقاوم می شود. امام علی(ع) در نهج البلاغه، انسان مقاوم در برابر شداید را به درخت محکم در بیابان تشبیه می کند و می فرماید: (اَلا و اِنّ الشجرة البریّةَ اَصلت عوداً و الرواتِعَ الخضرة اَرَقُ جُلُو داً والنّاتباتِ البدویةَ اقوی وقوداً و ابطأ خموداً۶; اگر از من بپرسند که این شجاعت جسمی و قدرت روحی شما معلول چیست، در صورتی که غذای روزانه شما نان جو، نمک و سرکه است؟ پاسخ می دهم: آگاه باشید که درختان بیابانی، چون به سختی و کم آبی خو گرفته اند، چوب هایش ان سخت تر و شعله های آتششان شدیدتر و سوزنده تر است و دیرتر به خاموشی می گراید، ولی درختان بوستان، پوست هایشان نازک تر و چوب هایشان سست تر است و زودتر شکسته می شوند.)۷

فرار از سختی ها

خداوند متعال قدرت مواجه شدن با مصایب و مشکلات را در وجود هر انسانی به ودیعت گذاشته و این انسان است که بایستی از موهبت و نعمت الهی بهره بگیرد و هرچه به کار ببندد، قدرت مندتر می شود. از این رو نباید هنگام بروز بلاها و گرفتاری ها از حرکت باز ایستد و از آن گریزان می شود، بلکه باید عاقلانه و مدبرانه با این مسائل مبارزه کند. متأسفانه افراد زیادی هستند که در مقابل مشکلات شانه خالی می کنند، آشفته می شوند و ناسزا می گویند و حتی بعضی در مصیبت های بزرگ مانند از دست دادن عزیزان خود، پا را فراتر نهاده و خداون د را بی عدالت و بی رحم می دانند، که این خود گناهی بزرگ است. البته تحمل ناپذیری این دسته از افراد دارای عواملی است; عدم اعتماد به نفس، نازپروردگی، سست ایمانی و ندانستن فلسفه سختی ها و… از جمله عواملی هستند که موجب می شوند افراد توان تحمل مشکلات و شداید را نداشته باشند و به همین دلیل روحیه صبر، استقامت و شکیبایی در آنان وجود ندارد. شهید مطهری می نویسد: (به هر نسبت که مواجهه با شداید، مربی و مکمل و صیقل ده و جلابخش و کیمیا اثر است، پرهیز کردن، اثر مخالف دارد، لهذا دانشمندان گفته اند: بزرگ ترین دشمنی هایی ک ه درباره اطفال و کودکان می شود، همان ها است که پدران و مادرانِ نادان به عنوان محبت و از روی کمال علاقه انجام می دهند; یعنی نوازش های بی حساب، مانع شدن از برخورد با سختی، نازپرورده کردن آن ها; این ها است که طفل را بیچاره و ناتوان بار می آورد و او را از صح نه زندگی خلع سلاح می کند، کاری می کند که کوچک ترین ناملایمی، آن ها را از پا درآورد و کم ترین تغییر وضعی، سبب نابودی آن ها گردد.)۸

مصایب و شداید در زندگی بزرگان

اگر به زندگی انبیا و ائمه(ع) و عالمان دین بنگریم، درمی یابیم که آنان نیز گرفتار سختی ها، مصایب و شداید می شدند. شهید مطهری در این باره می گوید: (در آیات قرآن و روایات زیادی این مضمون به چشم می خورد که خداوند فلان پیغمبر یا فلان بنده صالح دیگری را در معرض بلاها و شداید قرار داد).۹ هرگاه مصیبت های بسیار سخت بر آنان وارد می آمد، می گفتند: (انا للّه وانا الیه راجعون) و صبر و شکیبایی را که از فضیلت های عالی انسانی است، پیشه خود می کردند. خداوند متعال در قرآن می فرماید: (الذین اذا اصابتهم مصیبة قال انا لله وانا الیه راجعون;۱۰ آن ها که هرگاه مصیبتی به ایشان رسید، گفتند: ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم. این ها همان کسانی هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آن ها هدایت یافتگان هستند.)

از میان پیامبران، بیشترین سختی ها را حضرت محمد(ص) متحمل شد. اهانت ه، بی احترامی ه، سنگ اندازی، حمله به جان او، محاصره اقتصادی در شعب ابی طالب، نافرمانی ها و… از جمله این شداید و مصایبی بود که بر پیامبر اسلام(ص) وارد شد.

شاید بتوان گفت در میان ائمه(ع) نیز امام حسین(ع) بزرگ ترین و شدیدترین مصیبت ها را متحمل شد که هیچ کس را تاب مقاومت در برابر آن ها نبود. یکی از سخت ترین روزهای زندگی آن حضرت، روز عاشورا در سرزمین پربلای (کربلا) بود. روزی که افراد سپاهش یکی یکی به شهادت رسی دند، نزدیکان و فرزندانش به اسارت برده شدند و در این میان تنها شیرزن دشت کربل، زینب کبری(س) چه مصیبت های سخت و جانکاهی کشید که او را ام المصائب نامیدند. اما این بزرگ مردان و بزرگ زنان تمام سختی ها و شداید را به جان خریدند، صبر و شکیبایی از خود نشان داد ن ه و آن قیام را ماندگار و ابدی و الگویی برای همه عصرها و نسل ها ساختند.

منابع

۱٫ بیست گفتار، شهید مطهری.
۲٫ عدل الهی، شهید مطهری.
۳٫ منشور جاوید قرآن، استاد جعفر سبحانی.
۴٫ رمز پیروزی مردان بزرگ، استاد جعفر سبحانی.
۵٫ اخلاق، محمدتقی فلسفی.
۶٫ راه تکامل، ج(۲ـ۱)، استاد احمد امین.
۷٫ رسالت اخلاق در تکامل انسان، سید مجتبی موسوی لاری.

پی نوشت ها:

۱ـ نقل از: جعفر سبحانی، رمز پیروزی مردان بزرگ، ص۱۳۰٫
۲ـ انشراح (۹۴) آیه ۸ ـ ۵٫
۳ـ غررالحکم و دررالکلم، ص۳۳۸٫
۴ـ همان، ص۴۸۹٫
۵ ـ بحارالانوار، ج۶۴، ص۲۰۸٫
۶ ـ نهج البلاغه، نامه ۴۵٫
۷ـ بیست گفتار، ص۱۸۱٫
۸ ـ همان، ص۱۷۴٫
۹ـ بقره(۲) آیه ۱۵۶٫