عزت و ذلت

لغت شناسان، عزت را به سرافرازی، عزیزی، گرامی و ارجمند گشتن، و ذلت را به معنای خواری، پستی، زبونی و ذلیل گشتن معنا کرده اند. انسان علاوه بر نیازهای جسمانی نیازهای روانی نیز دارد و این بر هیچ فردی پوشیده نیست. اگر به هر یک از این نیازها به موقع پاسخ مثبت داده نشود و یا از اعتدال خارج شود، زیان های جبران ناپذیری حاصل خواهد شد.

دامنه نیازهای روحی با توجه به گستردگی روح به مراتب گسترده تر از نیازهای جسمانی است. یکی از نیازهای روحی و روانی انسان، (عزت طلبی و ذلت گریزی) است. آدمی شیفته عزت است و به همین دلیل بسیاری از تلاش ها و فعالیت های او برای دست رسی به عزت صورت می گیرد تا از ذلت و خواری دور باشد.

انسان طوری آفریده شده که دارای طبعی بلند است. هنگامی که وارد میدان زندگی می شود فراز و نشیب های زندگی هم چون امواج دریا او را با خود پایین و بالا می برد. اگر بلندی طبع در باطن آدمی راسخ و محکم گشت مجدّانه با عواملی که او را از آن مقام ساقط می کند، می جنگد و بالاخره پیروز می شود; به تعبیری دیگر عزت نفس خویش را حفظ می کند. چنین شخصی حاضر است دست از زندگی بر دارد ولی زیر بار ذلت نرود، با کمی و نداری بسازد ولی به دیگران رو نزند. به واقع زبان حال او این است: (المنیة ولا الدنیة; مرگ آری، اما پستی هرگز)،۱ زیرا سراسر زندگی انسان تلاش و کوشش است. گاهی انسان در گرو این تلاش ها به موفقیت هایی دست می یازد و زمانی ناکام می شود. ممکن است این موفقیت به انسان عزت بدهد و ناکامی هم ذلت در پی آورد.

عزت در پرتو ایمان

عزت یک مسلمان در سایه عمل به آیات الهی است. عزت واقعی از آن خدا است۲ و هر که را بخواهد عزیزش می دارد و هرکه را بخواهد ذلیلش می کند.۳ خداوند در قرآن فرمود: (عزت از آن خدا و پیغمبر و مؤمنین است)، پس سزاوار نیست شخص با ایمان خود را ذلیل کند، زیرا عزت مؤمن متکی به عزت خدا است.

حسین، مظهر عزت

حضرت حسین بن علی(ع) مظهر عزت و الگو و اسوه مبارزه با ذلت و خواری است. عزت امام آسیب ناپذیر است. شهید مطهری می گوید: (هیچ یک از ائمه(ع) درباره سلامت نفس به اندازه حسین بن علی(ع) سخن نگفته است)،۴ زیرا امام حسین(ع) مظهر عزت است. وی مرگ شرافت مندانه را بر زندگی ذلت بار ترجیح داد و فریاد برآورد: هیهات منا الذله. او در مقابل خواست یزید ایستادگی کرد و نهضت بزرگی را به انجام رساند، هرچند مرگ سرخ را به جان خرید.

امام حسین درس آزادگی و عزت را به مردم آموخت. شهید مطهری وقتی از شعارهای امام حسین(ع) در روز عاشورا بحث می کند، می گوید: (یکی از اشعاری که اباعبدالله در روز عاشورا می خواند و آن را شعار خودش قرار داده بود، این شعر بود:

الموت اولی من رکوب العار والعار اولـی من دخـول النار

مرگ در نزد من از ننگِ ذلت و پستی بهتر و عزیزتر و محبوب تر است. اسم این اشعار را باید گذاشت شعار آزادی، شعار عزت، شعار شرافت; یعنی برای یک مسلمان واقعی، مرگ، همیشه سزاوارتر است از زیربار ننگ ذلت رفتن).۵

مرا عـار آید از این زندگی

که سالار باشم کنم بندگی

عوامل عزت آفرین

عبادت، تقوا، جهاد، ناامیدی از مردم، توکل، عمل به احکام، تواضع، عفو، حفظ زبان، صبر، قناعت و چشم پوشی از خشم را می توان از عوامل و موجبات پیدایش عزت و عظمت نام برد. آن چه مهم است این است که همواره باید انسان عزت مند و شرافت مند در رشد و تکامل خود کوشا باشد تا این صفت زیبا را در وجود خود عینیت بخشد. در این جا به برخی از این عوامل می پردازیم.

۱٫ اطاعت و بندگی خدا

اطاعت و پرستش خدا موجب عزت انسان می شود. حضرت حق به حضرت داود(ع) فرمود: وضعت العز فی طاعتی; عزت را در طاعتم قرار دادم).۶ امام علی(ع) می فرماید: اگر در جست وجوی عزت هستید آن را در اطاعت از خدا بیابید: (اذا طلبت العز فاطلبه بالطاعة).۷

۲٫ تقوا

تقوا و خویشتن داری از گناه، موجب عزت و آزادگی روح می شود. اساساً هنگامی که نور تقوا در وجود انسانِ با ایمان نورافشانی کند عزت و شرافت رخ می نماید. پس هرکس که بخواهد عزیز باشد باید تقوا پیشه کند. پیامبر(ص) فرمود: (من اراد ان یکون اعزّ الناس فلیتق الله عزوجل; کسی که می خواهد عزیزترین افراد باشد باید تقوا و پرهیزکاری را پیشه خود قرار دهد). امام علی (ع) نیز می فرماید: (هیچ عزت و شرافتی بالاتر از تقوا و پرهیزکاری نیست.)۸

۳٫ جهاد

کسانی که در راه حفظ دین خدا شمشیر می زنند و سر از تن نمی شناسند تا به تکلیف خود جامه عمل بپوشند، حقیقتاً شایسته عزت و شرافت اند، زیرا جهادگر با جهاد در راه خد، به اسلام شوکت و به جامعه اسلامی عظمت می دهد و خداوند به پاس داشت این جهاد، او را عزیز می دارد و ایشان را از دری از درهای بهشت که به جهاد نام گذاری شده، به بهشت برین وارد می کند.

۴٫ استغنای از خلق

انسان با ایمان نبایستی در زندگی خود به خواست های کم ارزش توجه ویژه ای داشته باشد، زیرا اهمیت دادن به این موارد، انسان را ذلیل و خوار می کند; در حالی که انسان مؤمن، کرامت و شرافت دارد. امام علی(ع) می فرماید: (از چیزهای پست چشم پوشی، و قدر و منزلت خود را آشکار کنید).۹ امام حسین(ع) در پاسخ فردی که از ایشان سؤال کرد: عزت مرد در چیست؟ فرمود: (عزت مرد در این است که به مردم احساس احتیاج نکند.)

امام علی(ع) نیز فرمود: (عز المؤمن غناه عن الناس; عزت مومن در بی نیازی اش از مردم است)، زیرا درخواست و تقاضا از مردم برای دست یافتن و رسیدن به چیزی، ذلت آور است. شهید مطهری می گوید: (اگر حاجت خودتان را با دوست و رفیقی مطرح می کنید تا آن جا که شرافتشان و عزت نفس تان و سلامت نفس تان پایمال نشود، مانعی ندارد.)۱۰

عوامل ذلت

ذلت از صفات ناپسند و نامبارکی است که هر فرد مسلمانی می بایستی از عواملی که موجب ذلت و خواری در وجود او می شود، اجتناب کند. از این رو رهبران دینی همواره مردم را به دوری از ذلت، تشویق و ترغیب می کنند. از متون دینی فهمیده می شود که عوامل متعددی در بروز ذلت دخیل است، که در این جا به چند مورد اشاره می کنیم.

۱٫ درخواست از دیگران

متأسفانه بعضی انسان ها برای برطرف کردن نیازهای زندگی و منافع مادی، خواری و ذلت را به خود می خرند و شرافت و کرامت انسانی خود را لکه دار می کنند. حال این سؤال مطرح است که آیا برای رسیدن به زندگی مرفه و پر زرق و برق دنیا و به دست آوردن منافع مالی می توان تن به ذلت و خواری داد؟

پاسخ این پرسش را امام علی(ع) بسیار روشن بیان فرموده است: (یک ساعت تن به ذلت و خواری دادن با عزت تمام روزگار برابری نخواهد کرد.)۱۱

۲٫ گناه

گناه و ناپاکی به عزت آدمی آسیب جدی وارد می کند و بذر ذلت و خواری را در باطن انسان می افشاند و هرچه بیشتر مرتکب گناه گردد به همان مقدار خواری و پستی در وجودش پدیدار می شود.

انسانی که به شرافت و کرامت و عزت نفس و سعادت خود علاقه مند است، هرگاه از روی نادانی و یا به دلیل دوست ناباب و عوامل اجتماعی گرفتار گناه شد، هرچه زودتر به خود آمده، با امید به رحمت و فضل خد، راه توبه را به روی خود می گشاید و طلب بخشایش می کند تا خود را از ورطه بدبختی و عذاب برهاند و روح عزت، عظمت و کرامت انسانی را در خود زنده کند.

دورویی، چاپلوسی، دروغ گویی و حرص و طمع از دیگر عوامل ذلت هستند که تفصیل آن را بر عهده شما پژوهش گران می گذاریم.

منابع

۱٫ قرآن مجید، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه.
۲٫ کتاب های روایی: وسائل الشیعه، بحارالانوار، …
۳٫ کتاب های شهید مطهری: آشنایی با قرآن، انسان کامل، فلسفه اخلاق.
۴٫ یادنامه نهج البلاغه.
۵ . عزت و ذلت در نهج البلاغه.

پی نوشت ها:

۱ـ نهج البلاغه، حکمت ۳۹۶٫
۲ـ (فان العزة لله جمیعاً); نساء(۴) آیه ۱۳۹٫
۳ـ (تعز من تشاء و تذل من تشاء); آل عمران(۳) آیه ۲۶٫
۴ـ فلسفه اخلاق، ص۹۰٫
۵ ـ حماسه حسینی، ج۱، ص۲۰۳٫
۶ ـ بحارالانوار، ج۷۸، ص۴۵۳٫
۷ـ غررالحکم و دررالکلم، حدیث۴۰۵۶٫
۸ ـ نهج البلاغه، حکمت۳۷۱٫
۹ـ تحف العقول.
۱۰ـ فلسفه اخلاق، همان.
۱۱ـ غررالحکم و دررالکلم، ص۳۹۴٫