در ساز و كار تصميم گيری و تصميم سازیهاى فردی و اجتماعی، مشورت مرحله مهم و تعيين كننده ای است كه آدمی را در شفاف بينی مدد می رساند. انسان در هر مرحله ای از انديشه و تعقل كه باشد به اين اصل مهم نيازمند است، حتی پيامبر بزرگ اسلام صلی الله عليه وآله وسلم ـ كه عقل كل بود ـ با اصحاب خويش به مشورت می پرداخت.
مشورت ادراك و هشياری دهد عقل ها مر عقل را ياری دهد
مشورت كن با گروه صالحان بر پيمبر امر شاورهم بدان
امرهم شورا برای اين بود كز تشاور سهو و كژ كمتر رود
در معنای شورا گفته اند : عدهای از سوی شخص حقيقی و يا حقوقی و يا اشخاصی در مورد خاص دور هم گرد آيند و موضوعی را به بحث بگذراند. فاضل مقداد و مقدس اردبيلی در خصوص معنای لغوی شورا گفته اند : تشاور و مشاوره و مشوره و شورا؛ يعنی استخراج نظريه.
پيشينه
پيشينه تاريخی شورا در جزيرة العرب به قبل از اسلام و از زمان تأسيس «دارالندوه» توسط «قُصی بن كلاب» چهارمين جد پيامبراسلام صلی الله عليه و آله و سلم برمی گردد. دارالندوه در زمان رسول الله صلی الله عليه و آله و سلم محل انجمن قريش بود.
كليه تصميم های بزرگان قريش از قبيل راهكارهای برخورد با رسول الله، منزوی كردن ايشان، جلوگيری از گرايش مردم خصوصاً جوانان به دين اسلام، ممانعت از مهاجرت مسلمانان به كشورهای ديگر، نحوه قطع ارتباط مسلمانان به خصوص رسول الله با مسلمانان و سران ممالك آن زمان، چگونگی محاصره فرهنگی ـ اقتصادی بنی هاشم (پيامبر و يارانش) همه و همه توسط انجمن قريش در دارالندوه پس از شور و مشورت اتخاذ و اجرا میشد. شورا و مشورت در سه زمينه صورت میگيرد : خانواده، اجتماع و حكومت.
همه مردم ـ خصوصاً جوانان ـ می توانند در امر تحصيل، ازدواج، فعاليت های اجتماعی و در مكانيزم تصميم گيری های كلان حكومتی از ديدگاههای مشاورهای ديگران استفاده كنند و در تصميم گيری های خود پشتيبانی قوی همانند شورا را به دنبال داشته باشند، خصوصاً برای نسل جوان شورا و مشورت يكی از اساسی ترين نيازها می باشد.
مشورت در قرآن
در قرآن در سه آيه به شورا و مشورت اشاره شده است :
«فَاِنْ اَرادا فِصالاً عَن تَراَضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلاجُناحَ عَلَيْهِما؛ پس اگر پدر و مادر با رضايت هم و مشورت بخواهند بچه را از شير بگيرند گناهی متوجه آن ها نيست.»
«وَ اَمْرُهُمْ شُورَی بَيْنَهُمْ؛ و كارهايشان با مشورت يكديگر است.»
«وَ شاوِرْهُمْ فِی الاَْمْرِ فَاذِا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَی اللّهِ؛ در كارها با آنها مشورت كن، پس چون تصميم گرفتی بر خدا توكل كن و انجام ده.»
آيه اول به مشورت در امور خانواده اشاره دارد و زن در اين آيه، طرف مشاوره مردم و مرد طرف مشورت زن می باشد. موضوع مشاوره در اين آيه اين است كه آيا گرفتن بچه از شير مادر، به صلاح و مصلحت طفل هست يا نه؟
آيه دوم درخصوصِ مشاوره در امور اجتماع است. از آنجايی كه اين آيه در مكه نازل شده و پيامبر، رسالتِ تبليغ و دعوت به اسلام را داشت مشاوره اجتماعی از اهميت ويژه ای برای توسعه و ترويج اسلام به حساب می آمد، بنابراين شخصيت دادن به مردم و مشارك دادن آنان در سرنوشتشان بهترين راه برای جذب و گرايش آنان به دين اسلام بود.
آيه سوم به مشاوره در زمينه حكومت نظر دارد. اين آيه زمانی در مدينه نازل شد كه اولين حكومت سياسی اسلام توسط پيامبراسلام پیريزی و تأسيس گرديد. در آن هنگام پيامبر صلی الله عليه وآله و سلم موظف شد تا در زمينه حكومت با مردم مشورت كند، اما در نهايت خود تصميم بگيرد و بر تصميم خويش عمل كند : «وَ شاوَرْهُمْ فِىْ الاَْمْرِ وَ اِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَی اللّهِ».
بعضی آيه «فَبَشِّر عِبادَالَّذِيَن يَسْتَمِعُونَ اَلْقَولَ فَيَتَّبِعُونَ اَحْسَنَهُ؛ پس بشارت دهبندگان مرا كه سخن را بشنوند و نيكوترش را پيروی كنند» را نيز جزء آيات شورا دانسته اند. آيت الله استادی در اين خصوص می گويد:
«واضح است كه ميزگردها و سمينارهايی كه برای رسيدن به آرا و نظريه های خود و يا بهترين آرا و نظريه ها تشكيل می شود، يكی از مصاديق شورا و مشورت و نيز از مصاديق آيه «فَبَشِّرْ» است.»
از اين آيات استفاده می شود كه اسلام به مسئله شورا و مشورت تأكيد فراوانی دارد. به علاوه اين كه عقل و تجربه نيز انسان را به شورا و مشورت با بزرگان و عقلای قوم رهنمون می سازد. به تجربه ثابت شده كه هيچ كس از شورا و مشورت با كسانی كه شرايط مشورت را دارند، ضرر نديده است. آن سوی قضيه نيز صادق است كه هيچ مستبدی از استبداد در رأی راه به جايی نبرده است. انسان نبايد خود را بینياز از مشاوره بداند.
مشورت در احاديث
در فعل و كلام پيشوايان معصوم عليه السلام مشورت جایگاه ويژه ای دارد، مورخان شيعه و سنی گفته اند كه : پيامبر با امتش بسيار مشورت میكرد. ايشان در جنگ بدر، در خصوص جنگ با قريش و يا محل اردوگاه لشكر و همچنين نحوه برخورد با اسرای جنگی با فرماندهانش مشورت میكرد. همچنين در جنگ احد، خندق، بنیقريظه، بنیالنضير، تبوك، فتح مكه و صلح حديبيه و موارد ديگر با عقلای قومش مشورت می كرد، ولی در آخر، خود تصميم می گرفت. در تفسير جلالين آمده است : «كان رسول الله صلی الله عليه و آله و سلم كثير المشاوره لاصحابه؛ رسول الله صلی الله عليه و آله و سلم با اصحابش بسيار مشاوره می نمود.»
امام رضا عليه السلام فرموده است : «ان رسول الله صلی الله عليه و آله و سلم كان يستشير اصحابه ثم يعزم علی ما يرد؛ رسول الله صلی الله عليه و آله و سلم با اصحابش مشاوره می كرد سپس هر چه تصميم می گرفت بدان عمل می كرد.»
ائمه معصوم عليهم السلام نيز با شيعيان مشورت میكردند. امام علی عليه السلام در كارها با بعضی از دانشمندان مشورت می كرد. ايشان به مالك اشتر سفارش فرمود كه در امور اداره مملكت و سياست با مردم مشورت كن. در اين دستور، حضرت عليه السلام در واقع به نقش شورا در مكانيزم تصميم گيری اشاره فرمود.
از ديدگاه آن حضرت، هيچ عاقلی از مشاوره بینياز نيست : «لايستغنی العاقل عن المشاوره».
مواقع مشورت
مشاوره و شورا در مواردی است كه حكم خدا وجود نداشته باشد و انسان به ناچار می بايست از عقل خود و ديگران كمك بجويد. در چنين مواردی بايد با تشكيل شورا و مشورت با افراد ذیصلاح نظريه آنان را به دست آورد و به بهترين آنها جامه عمل پوشد. شهيد مطهری در اين خصوص می گويد : «در مواردی كه نصی از اسلام وارد نشده مسلمين بايد روش عملی خود را با شورا و فكر جمعی انتخاب نمايند.»
پيامبراسلام، كه خود عقل كل و نفس عصمت بود، و همچنين ائمه عليهم السلام كه دارای علم امامت و عصمت اند نيازی به مشورت با مردم ندارند. مشورت پيامبراسلام صلی الله عليه و آله و سلم با مردم نه از اين جهت بود كه از علم و دانش و تجربه و عقل آنان استفاده كند بلكه او با مردم مشورت می كرد تا به آنان هويت و شخصيت دهد و مشورت را در بين امت سنت قرار داده باشد.
مشورت از ديدگاه عالمان
عالمان دينی به پيروی از قرآن و رهنمودهای ائمه معصوم عليهم السلام بر مشورت، بسيار تأكيد ورزيده اند و عمل پيامبر صلی الله عليه و آله و سلم را درخصوص مشاوره، سنت حسنه ای دانسته اند كه می تواند جامعه اسلامی را در برابر خطاهای فردی و اجتماعی، صيانت كند. در اين باره عبارت های نغز و جالبی از انديشه وران اسلامی وجود دارد كه به برخی از آن ها اشاره می كنيم : شهيد مطهری می نويسد : او [پيامبر صلی الله عليه و آله و سلم] هرگز به روش مستبدّان رفتار نمی كرد، در كارهايی كه از طرف خدا دستور نرسيده بود با اصحاب مشورت می كرد و نظر آنها را محترم می شمرد و از اين راه به آن ها شخصيت می داد.
بعضی آيه «فَبَشِّر عِبادَالَّذِيَن يَسْتَمِعُونَ اَلْقَولَ فَيَتَّبِعُونَ اَحْسَنَهُ؛ پس بشارت بندگان مرا كه سخن را شنوند و نيكوترش را پيروی كنند» را نيز جزء آيات شورا دانسته اند و در اين خصوص اظهار داشته اند : «واضح است كه ميزگردها و سمينارهايی كه برای رسيدن به آرا و نظريه های خود و يا بهترين آرا و نظريه ها، تشكيل می شود يكی از مصاديق شورا و مشورت و نيز از مصاديق آيه «فَبَشِّرْ» است.»
از اين آيات استفاده می شود كه اسلام سخت به امر شورا و مشورت تأكيد دارد، عقل و تجربه نيز انسان را به سوی شورا و مشورت با بزرگان و عقلای قوم رهنمود می سازد. تجربه می گويد هيچ كس از شورا و مشورت با كسانی كه شرايط مشورت را دارند ضرر نديده است. آن سوی قضيه نيز صادق است كه هيچ مستبدی از استبداد در رأی راه به جايی نبرده است. انسان نبايد خود را بی نياز از مشاوره بداند.
انگيزه های مشورت
هدف از شورا و مشورت در مقاطع مختلف می تواند متفاوت باشد به هر حال در اين مختصر به بعضی از انگيزه ها اشاره می كنيم :
۱ـ به دست آوردن نظريه صحيح و يا بهترين ديدگاه؛
۲ـ شخصيت دادن به افراد جامعه اسلامی؛
۳ـ شناسايی نخبگان و متخصصان و اهل نظر؛
۴ـ مشاركت مردم در سرنوشت خود؛
۵ـ رشد فكری مردم در نتيجه بالندگی جامعه اسلامی؛
۶ـ توسعه فرهنگ شورا و مشورت.
ويژگی های مشاور (مستشار)
مسئله مهم در بحث مشورت و شورا اين است كه با چه كسانی میتوان مشورت كرد و يا از آنان برای شورا دعوت كرد. هر كس را نمیتوان عضو شورا و طرف مشورت قرار داد، افراد حسود، ترسو، بخيل و ناآگاه به موضوع و يا كسانی كه دارای ضعف فكری اند آدمی را به انگيزه های مختلف به كژ راهه می خوانند و با زنگارهای نفسانيّت و جهالت، انسان را از شفاف بينی محرم می سازند. پس نكته مهم در امر مشورت، مستشار و رايزن است هر چه او صلاحيت بيشتری داشته باشد و خيرخواهانه نظر دهد، امور مبهم وضوح و روشنىِ بيشتری خواهند يافت.
روايات زيادی در اين باب در كتاب های روايی هست كه همه آنها در يك جمع بندی، اين اوصاف را برای مستشار و عضو شورا بيان می كند : عاقل، دانشمند، مجرب و متّقی. اگر انسان با كسی كه دارای اين ويژگی ها است مشورت كند يقيناً به نتيجه خوبی می رسد و برای او سرافرازی و خوشبختی به همراه خواهد داشت.
منابع :
۱ ـ شورا در قرآن و حديث، رضا استادی، انتشارات بيناد فرهنگی امام رضا عليه السلام.
۲ ـ مجموع آثار شهيد مطهری (وحی و نبوت، حكمتها و اندرزها، دهگفتار، گفتارهای معنوی،
سيری در سيره نبوی، امامت و رهبری) انتشارات صدرا.
۳ ـ شورا در قرآن و نهج البلاغه، جعفر سبحانی، انتشارات قدر.
۴ ـ مشورت با زنان، محمد محمدی اشتهاردی، قم، چاپ مهر.
۵ ـ تفاسير قرآن، ذيلِ آيات بقره، آل عمران و شوری.
۶ ـ مجله پاسدار اسلام، شماره های ۱۳۳ ، ۱۳۷ و ۱۴۱٫