آن چه از متون دينى, قرآن و كتاب هاى روايى برمى آيد اين است كه انسان ها از ابتداى خلقت مورد امتحان و آزمايش خداوند قرار داشتند. قرآن مجيد در آيه اى به اين سخن اشاره كرده است: (ولقد فتنا الذين من قبلهم۱; ما امت هايى را كه پيش از آنان بودند, آزمايش كرديم.)
سوگمندانه بايد گفت كه بعضى انسان ها از امتحان الهى غافلند, به همين دليل اگر مال و منالشان افزون شود يا مشاغل خوب با درآمد بالا به دست آورند و به طور كلى از نعمات مادى برخوردار باشند, آن را رحمت الهى مى دانند; اما اگر ضرر مالى و جانى ببينند يا بيمار و معلول شوند و يا به سختى ها و مصيبت ها دچار شوند, آن را عذاب الهى مى پندارند. اين نگاهى مادى به امتحان الهى است. قرآن مى فرمايد: (فامّا الانسان اذا ما ابتليه ربه فاكرمه ونعمه فيقولُ ربّى اكرمن* واما اِذا ما ابتليه فَقَدَر عليه رزقه فيقول ربى أهانن* كلاّ;۲ اما انسان هنگامى كه پروردگارش او را براى آزمايش, اكرام مى كند و نعمت مى بخشد (مغرور مى شود و) مى گويد: پروردگارم مرا گرامى داشته است و اما هنگامى كه براى امتحان, روزيش را بر او تنگ مى گيرد (مأيوس مى شود و) مى گويد: پروردگارم مرا خوار كرده است; چنان نيست (كه شما مى پنداريد).)
نگاه واقعى و معنوى به امتحان الهى اين است كه انسان بلا و نعمت را موهبت خداوند به بندگان خاص خود بداند و در همه حال شاكر و راضى به رضاى او باشد.
اركان امتحان
هر امتحانى چهار ركن دارد, كه در اين بخش به طور كوتاه به آن اشاره خواهيم كرد.
۱ـ امتحان كننده (ممتحن): در بحث ما, برگزاركننده امتحان, خداوند است كه بشر را به صورت عمومى و يا خصوصى مورد امتحان و آزمون خود قرار مى دهد. گاهى خداوند با امتحان سراسرى بسيارى از بندگان خود را مى آزمايد ـ كه البته بعضى افراد از اين آزمون عمومى الهى سرافراز بيرون مى آيند و عده اى نيز شكست مى خورند ـ و گاهى نيز براى بعضى بندگانِ خود آزمون اختصاصى برگزار مى كند و آنان را در سخت ترين امتحان قرار مى دهد كه در اين نوع از امتحان و آزمايش الهى نيز بعضى از افراد قبول و بعضى ديگر مردود مى شوند.
۲ـ امتحان شونده: شركت كنندگان در امتحان انسان ها هستند. قرآن مى فرمايد: (اَحَسِبَ الناسُ اَن يُتركوا اَن يقولوا آمنّا وهم لايُفتَنون;۳ آيا مردم گمان كردند همين كه بگويند: ايمان آورديم, به حال خود رها مى شوند و (آزمايش نخواهند شد؟) انسان در طول حيات خود همواره در بوته امتحان قرار مى گيرد, لكن گروهى از شركت كنندگان مى دانند كه در آزمايش الهى قرار دارند, بنابراين با دقت و توجه خاص و مراقبت ويژه از آن گذر مى كنند, اما گروهى ديگر از امتحان خداوند غافلند و تاب تحمل شدايد و سختى ها را ندارند. اينان هماره در امتحان و آزمون الهى ناموفق هستند.
۳ـ مواد و ابزار امتحان: قرآن مجيد, از فرزند, خوبى ها, بدى ها, نعمت ها, بلاها, ثروت, ترس, گرسنگى, زيان هاى مالى و جانى, خواب و… به عنوان ابزار آزمايش ياد مى كند و مى فرمايد: (واعلموا انّما اموالكم واولادكم فتنه).۴
(در قرآن بيش از بيست مورد امتحان به خدا نسبت داده شده است).۵ بسيارى از مواد آزمون را خداوند در قرآن ذكر نكرده, بلكه به صورت كلى فرموده است: (انا جعلنا ما على الارض زينةً لها لنبلوهم ايهم احسن عملاً;۶ ما مجموعه آن چه را كه در روى زمين قرار دارد زينت قرار داديم تا مردم را آزمايش كنيم كه كدامشان عمل بهترى انجام مى دهند). سنگينى و سبكى ابزارها و مواد امتحانى, متناسب با ميزان ايمان افراد است. هرقدر ايمان قوى تر باشد ابزار امتحانى سنگين تر خواهد بود.
مؤمنان از برآيند امتحان الهى بسيار راضى و خوشحال مى باشند, بنابراين با ديدى مثبت به آن مى نگرند. انبيا و ائمه معصومين(ع) هم با ابزارها و مواد سنگين و سخت مورد امتحان الهى قرار مى گيرند و اين همگانى بودن امتحان را ثابت مى كند. دو نمونه زير كه در قرآن آمده بر اين مطلب اشاره دارد.
امتحان حضرت سليمان: يكى از پيروان حضرت سليمان, تخت بلقيس را در كوتاه ترين زمان و كمتر از يك چشم به هم زدن از راه دور براى آن حضرت حاضر كرد كه موجب شگفتى بسيارى شد. در آن هنگام حضرت سليمان فرمود: (هذا من فضل ربى ليبلونى ءَاَشكُرُ ام اَكفُرُ;۷ اين لطف خداوند است و امتحانى است براى من كه آيا شكر مى كنم يا كفران؟)
حضرت ابراهيم: از جمله پيامبرانى كه بارها مورد امتحان الهى قرار گرفت, حضرت ابراهيم خليل بود كه هماره از آزمون الهى موفق و سرافراز بيرون مى آمد. از اين رو قرآن از حضرت ابراهيم به عنوان شخصى كه به خوبى از عهده آزمايش هاى خداوند برآمده است ياد مى كند. امتحان هاى بزرگ و سنگينى چون: قرار دادن همسر و فرزندش در بيابان خشك و سوزان, دستور قربانى كردن اسماعيل و…; خداوند پس از بيان اين كه وى از همه اين آزمون ها پيروز بيرون آمد به او نشان لياقت رهبرى و امامت عطا كرد: (واذ ابتلى ابراهيم ربه بكلمات فاتمّهن قال انى جاعلك للناس اماماً).۸
فلسفه آزمايش الهى
قبل از بيان فلسفه امتحان الهى, بايد بگوييم كه معمولاً آزمايش براى شناخت قدرت و توان ناشناخته افراد درباره موضوعى است كه مورد آزمون قرار مى گيرند, در اين صورت, سؤالى مطرح مى شود و آن اين كه چرا خداوند با اين كه علم همه عالم در اختيار او است و چيزى براى او مخفى و ناشناخته نيست, انسان ها را مورد امتحان قرار مى دهد؟
پاسخ اين است كه مفهوم آزمايش از سوى خداوند با مفهوم امتحان از سوى انسان ها متفاوت است; آزمايش از سوى بشر براى دست يابى به آگاهى هاى جديد و شناخت قدرت و توان ناشناخته هاى افراد است, ولى آزمايش و امتحان خداوند براى پرورش استعدادها و تربيت روح و روان انسان ها است, زيرا لياقت ها و شايستگى هاى نهفته افراد, در سايه امتحان الهى, ظهور و بروز نموده و از اين طريق به كمال مطلوب مى رسند.
آزمايش الهى, هدايت گر ديگران
امتحان الهى علاوه بر هدايتِ فرد امتحان شونده, ديگران را نيز پند و اندرز مى دهد و بدين وسيله آنان را از پليدى ها پاك مى كند. (آزمايش و گرفتارى, يا به منظور ترفيع درجات و رسيدن به مقامات ارجمند است ـ اين قسم ويژه پيامبران و جانشينان آن ها و اولياى حق برحسب درجات آن ها است ـ و يا به منظور پاك ساختن روان از پليدى ها و آلودگى هاى ناشى از گناهان است.)۹
راز موفقيت در امتحان هاى الهى
چگونه انسان مى تواند در آزمايش الهى موفق شود؟ اين سؤالى است كه پس از شنيدن امتحان الهى و باور درونى به تحقق آن, براى هر فردى مطرح است, بنابراين در اين بخش بسيار گذرا به راز و رمز موفقيت در آزمون الهى اشاره مى كنيم:
۱ـ ياد خدا: انسان در هر حال مى بايستى خود را در محضر خدا بداند و همواره به ياد او باشد, به خصوص هنگام شدايد و سختى ها كه انسان آرامش را از دست مى دهد: (الا بذكر الله تطمئن القلوب).۱۰ هرقدر آزمايش الهى سخت تر باشد توكل به خدا بايد بيشتر باشد, تا لذت و شيرينى سرافرازى از امتحان را بچشد.
۲ـ صبر و شكيبايى: هنگام آزمون و امتحان بايد صبور باشيد, زيرا پيامد هر صبرى, پيروزى و شيرينى است: (وبشر الصابرين). انسان بايد مرحله آزمايش را گذر از مقطعى بداند تا بر توان صبر و استقامت او افزوده شود و به راحتى بتواند از آزمون الهى سربلند بيرون بيايد.
۳ـ به ياد داشتن نعمت ها: هنگامى كه مورد آزمايش قرار مى گيريد و سختى ها يكى پس از ديگرى به سراغ شما مى آيند, به ياد داشته باشيد كه خداوند نعمت هاى زيادى را در اختيار شما قرار داده و خود را سپاس گزار و قدردان آن بدانيد و آزمايش و امتحان الهى را هرچه باشد, موهبت خداوند پنداريد.
منابع
- بيست گفتار, شهيد مطهرى.
- عدل الهى, شهيد مطهرى.
- رمز پيروزى مردان بزرگ, جعفر سبحانى.
- منشور جاويد قرآن, ج۱, جعفر سبحانى.
- راه تكامل, ج۱, استاد احمد امين.
- رسالت اخلاق در تكامل انسان, موسوى لارى.
- تفسير نمونه, ج۱, آيةاللّه مكارم شيرازى.
پى نوشت ها:
۱ـ عنكبوت(۲۹) آيه ۳٫
۲ـ فجر(۸۹) آيه ۱۵ تا۱۷٫
۳ـ عنكبوت(۲۹) آيه۲٫
۴ـ انفال(۸) آيه۲۸٫
۵ ـ تفسير نمونه, ج۱, ص۳۸۵٫
۶ ـ كهف(۱۸) آيه۷٫
۷ـ نمل(۲۷) آيه۴٫
۸ ـ بقره(۲) آيه۱۲۴٫
۹ـ احمد امين, راه تكامل, ج۱, ص۱۵۳٫
۱۰ـ رعد(۱۳) آيه۲۸٫