بین انتظار بشر از دین و انتظار دین از بشر به یک معنا رابطه تنگاتنگی وجود دارد; یعنی دین به عنوان منجی انسان چه انتظار و توقعی از بشر دارد و بشر برای سعادت و تعالی خود باید چگونه باشد؟ اما سؤال این است که آیا انتظار بشر از دین و انتظار دین از بشر دو مسئله ای هستند که به یک سو می روند یا متفاوت اند و اگر در آن ها تفاوت دیده می شود، کدام یک درست است؟
(واقعیت این است که درست باید مسئله را معکوس کرد و بگوییم:( دین از ما چه می خواهد؟)۲ اگرچه این خود دیدگاه محکمی است،ولی به نظر می رسد که اگر درست معنا کنیم، هر دو انتظار قابل طرح باشد.
دین و انتظار بشر از دین به چه معنا است؟
برای ورود به بحث، ابتدا باید دین را شناخت و سپس تعابیر مختلفی را که درباره انتظار بشر از دین ارائه شده بیان کرد. برای دین تعاریف متعددی گفته شده است، که به دو تعریف اشاره می کنیم.
- دین عبارت است از: هرگونه مسلک آمیخته به معنویت که مجموعه ای از مسائل ماورایی را در خود جای داده است. این همان معنای عام است که قرآن در پاسخ مذهب شرک می فرماید: (لکم دینکم وَلِیَ دین).۳
- دین یعنی تسلیم شدن در برابر خدا که همه ادیان از جمله اسلام را می گیرد.
دین شناسان برای انتظار بشر از دین، تعابیر مختلف و برداشت های متفاوتی ارائه داده اند:
- انتظار بشر از دین، یعنی توقع بشر از دین چیست؟ به عبارت دیگر دین چه نیازها و احتیاجاتی از بشر را برآورده می کند؟ در این معنا گویی کسی از درون انسان به او می گوید: چه چیزی را از دین مطالبه کند.
- انتظار بشر از دین، یعنی تلقی بشر از دین و نگاه او به آن چیست؟ به عبارت دیگر، بشر دین را چه می پندارد. این معنا به فهم و برداشت بشر از دین برمی گردد.
خلاصه این که:دین ریشه در غیب دارد و پایه و اساس آن بر وحی و پیام الهی استوار است که مجموعه ای از اعتقادات، احکام و اخلاق می باشد و (عمل بر طبق محتوای آن ها از مؤمنان خواسته شده است. وحی به عنوان پیام الهی، اصلی ترین منبع شناخت محتوای دین است، اما نه یگانه منبع، زیرا عقل نیز در شناخت برخی عناصر دین نقش اساسی دارد. نقش عقل در شناخت اعتقادات، روشن تر از سایر بخش ها است، چون در شناخت وجود باری تعالی و نبوت پیامبر، عقل و استدلال برهانی، مقدم بر وحی و پیام الهی است)،۴ زیرا نمی توان برای اثبات وجود خدا و نبوت پیامبر از وحی به تنهایی بهره گرفت، بلکه باید از عقل هم بهره جست.
نقش دین در برآوردن نیازهای بشر
همگان اذعان دارند که دین برای برآورده کردن نیازهای مادی و معنوی بشر آمده است، زیرا ابزارهای موجود بشر از برآورده کردن بسیاری از نیازهای بشر عاجز است; بنابراین (باید [دین] آن چنان وسیله تأمین کننده ای باشد که چیز دیگری هم نتواند جای او را بگیرد; یعنی باید چنین فرض کنیم که بشر یک رشته احتیاجات دارد که آن احتیاجات را فقط دین تأمین می کند; چیز دیگری غیر از دین و مذهب قادر نیست آن احتیاجات را تأمین کند.)۵
(به مضمون همین آیه کریمه: سفاقم وجهک للدین حنیفاًز۶ تنها راه راست و درست که بشر را به سرمنزل سعادت می رساند، راه دین است و بس، و هر راه دیگر غیر از طریق دین که پیش گرفته شود، باطل و گم راهی است. نه علوم بشری و نه مرام ها و مسلک های سیاسی و نه روش های فلسفی، هیچ یک بدون دین، انسان را نیک بخت نمی سازد).۷ پس دین می بایستی نیازهای امروز و فردای بشر در حوزه های مختلف را پاسخ بگوید. این جا است که نقش فقه پویا و مقتضیات زمان و مکان در اجتهاد فقیهان روشن می شود، که پاسخ گوی مسائل مستحدثه می باشد.
انتظار بشر از دین چیست؟
پاسخ به این پرسش، بستگی به نوع برداشت و نگرش بشر از (انتظار) و (دین) دارد. اگر (انتظار بشر) را تلقی بشر و فهم او از دین و مراد از (دین) را مجموعه ای از اعتقادات، احکام و اخلاقیات بدانیم، در این صورت باید پاسخ این پرسش را در متون دینی جست وجو کرد.
ییکی از بهترین راه ها برای فهمیدن انتظار بشر از دین، آشنا شدن با متون دینی، دانستن کلام معصومین ـ علیهم السلام ـ و مطالعه زندگی آنان است، زیرا ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ در زندگی و کلامشان از خدا انتظاراتی داشتند که آن ها را از طریق مناجات و دعا بیان می کردند. آشنایی با ائمه ـ علیهم السلام ـ موجب می شود تا انسان انتظارات به جا و نابه جا را نیک بشناسد و دیگر جای این پرسش باقی نمی ماند که آیا خداوند متعال تمام انتظارات بشر را از دین برآورده می سازد؟ مهم این است که کدام تلقی و فهم از دین به جا است و بشر از چه راهی می تواند به آن دست یابد. البته این مسئله درباره برخی از ادیان صادق است، نه درباره اسلام، چون وضعیت اولیه خود را از دست داده است وگرنه سلیمان و داود نیز حکومت دینی تشکیل داده بودند.
انتظار اساسی بشر از دین
از مجموع متون دینی و کلام معصومین ـ علیهم السلام ـ درمی یابیم که اساسی ترین انتظار بشر از دین، تکامل یافتن و دست یازیدن به کمالات دنیوی و اخروی است، زیرا انسان به طور فطری به دنبال کمال است و حس کمال جویی، قوی ترین حس در وجود بشر است; هرچند بگوید: من کمال خویش را نمی خواهم. از این رو (اصیل ترین انتظار انسان ها از دین، رهنمون شدن به کمال نهایی و سعادت است… البته در کنار این انتظار اصیل، انتظارهای دیگری را نیز می توان تصور کرد; مثلاً به حکم عقل، احکام دینی باید عادلانه باشد. بنابراین می توان گفت: انتظار ما از دین این است که دستوراتش مطابق عدل باشد. بسیاری از احکام عقلیِ مستقل را شاید بتوان در صورت این گونه انتظارات بازسازی کرد).۸ شاید برخی از انتظارات بشر، واهی باشد، از این رو نباید بشر به دام انتظارات ناصواب خود گرفتار شود، بلکه باید مطالبات نیک را از دین بخواهد. قرآن می فرماید: (وابتغوا ماکتب الله لکم;۹ و آن چه را خدا برای شما مقرر داشته، طلب کنید). انسان باید کمال را در دین کامل جست وجو کند: (الیوم اکملت لکم دینکم).۱۰ در واقع دین کامل همان دین فطری است که برای تمام شئون زندگی بشر برنامه دارد.
دین کامل، آیینی است که دنیا و آخرت را دربرگیرد و سیاست را با اخلاق درهم آمیزد و عقل را محور بسیاری از کارها بداند. عقل به کمک سایر منابع از متون دینی بهره مند می شود و زمینه پیاده کردن مقررات و چگونگی آن را می آموزد.
دین، حیات دنیوی را مقدمه حیات اخروی می داند و سعادت مادی را در گرو میل به معنویت می داند، زیرا معنویت به زندگی مادی جهت می بخشد و بشر را از بی هدفی و پوچی نجات می دهد، ترس ها و نگرانی ها را از میان برداشته و انسانیت را به حیات معقول و مشروع دعوت می کند و با خطاب: (یا ایها الذین آمنوا استجیبوا لله وللرسول اذا دعاکم لمایحییکم)۱۱وعده می دهد که اگر شما فرمان خدا و رسول را اجابت کنید، من با دستورات خودم حیات جدیدی به شما می بخشم و حیات سیاسی، معنوی و مادی را برایتان فراهم می کند.
منابع
- خلاصه تعالیم اسلام، علامه طباطبائی.
- امدادهای غیبی در زندگی بشر، شهید آیةاللّه مرتضی مطهری.
- شناخت دین، شهید دکتر بهشتی.
- فائده و لزوم دین، مرحوم محمدتقی شریعتی.
- نیاز بشر به دین و قانون، حسین انصاریان.
- نیازمندی های بشر، ج۱، انتشارات آستان قدس رضوی.
- خورشید تابان در نبوت و قرآن، اسماعیل خراسانی.
- راه تکامل، ج۷، احمد امین.
- مجله نقدونظر، شماره۶٫
پی نوشت ها:
۱ـ سخنرانی دکتر احمد احمدی در کانون اندیشه اسلامی، مورخ ۸/۸/۸۰٫
۲ـ همان، مورخ ۲۳/۷/۸۰٫
۳ـ کافرون(۱۰۹) آیه ۶٫
۴ـ نشریه حکومت اسلامی، ص۲۳٫
۵ ـ مرتضی مطهری، امدادهای غیبی در زندگی بشر، ص۲۶٫
۶ ـ روم(۳۰) آیه ۳۰٫
۷ـ محمدتقی شریعتی، فائده و لزوم دین، ص۳۹٫
۸ ـ مجله نقدونظر، شماره ۶، ص۳۳٫