استقامت از مباحث مهم سیاسی و اجتماعی است. در قرآن کریم از واژه (استقامت) و (صبر) بسیار یاد شده است. استقامت سرآمد صفت های پسندیده است، زیرا برای دست یازیدن به هر صفت پسندیده ای، باید صبوری کرد. قرآن پیامبر و مؤمنان را به استقامت توصیه می کند: (فاستقم کما أمرت;۱ استقامت کن، همان طوری که به آن مأموریت یافته ای.)
اگر انسان در راه تحصیل، استقامت کند، هرچند استعدادی خوب و هوش و حافظه ای مناسب نداشته باشد و حتی وسایل و امکانات کافی برای تحصیل در اختیارش نباشد، باز موفق خواهد شد.
گرچه رمز موفقیت، استعداد و پشتکار است، لکن اگر استقامت و پشتکار باشد، استعداد ضعیف یا پنهان شکوفا می شود. بسیاری از دانشمندان معروف در ابتدای تحصیل، هوش و استعداد و امکانات مالی مناسبی نداشتند، اما در اثر صبر و استقامت، به تحصیلات عالی رسیدند و شهرت جهانی پیدا کردند.
مسئله بسیار مهم این است که همان طوری که بشر برای رسیدن به آمال، آرزوها و اهداف خود نیازمند صبر و استقامت است، در حفظ و نگه داری و بقای آن نیز باید استقامت کند تا مبادا آن را از کف بدهد. برای نگه داری از ایمان، تهذیب، تزکیه نفس و مقام علمی باید صبور بود و در برابر مشکلات و موانع آن صبر پیشه کرد تا به موفقیت نایل شد. وقتی یاسر و سمیه به خدا و رسولش ایمان آوردند، در مقابلِ دشمنان اسلام سخت استقامت کردند و در حفظ و حراست از ایمان خود شکنجه ها را تحمل کردند، ولی تسلیم اندیشه های جاهلیت و کفرآمیز آنان نشدند.
استقامت و صبر از رموز موفقیت هر انسانی است و هدف های بزرگ و ارزش مند، هیچ گاه بدون صبر و استقامت و تحمل رنج و مشقت به دست نمی آیند.
استقامت یا خشونت
نکته بسیار مهم این است که استقامت با خشونت متفاوت است و به دیگر بیان، استقامت با عصبانیت و یا خشونت سازگاری ندارد، بلکه می بایستی با نرمی و خون سردی، صبر و استقامت کرد. هرگاه استقامت با خشونت و عصبانیت همراه باشد، نتیجه مطلوبی نخواهد داشت، زیرا انسان هنگام خشونت و حالات غیر عادی، تصمیمات عجولانه و غیر معقول خواهد گرفت و دست به کارهای ناپسند خواهد زد که نتیجه عکس خواهد داشت. پس (استقامت باید همواره با متانت و ملایمت همراه باشد تا انسان را به موفقیت و پیروزی برساند.)۲
زمینه های استقامت
برای ورود به عرصه استقامت، می بایست مراحل مختلفی را پشت سر گذاشت تا به این صفت زیبا دست یافت و بدون طی این مراحل، استقامت، بی حاصل و بی ثمر خواهد بود و از عاقل هم چنین کاری بعید به نظر می آید. این مراحل عبارت اند از:
-
تفکر و اندیشه در هدف:
انسان باید قبل از هر اقدامی، ابتدا هدف را ارزش سنجی کند و پس از آن که به درستی و صحت آن مطمئن شد، آن گاه بیندیشد که آیا برای رسیدن به هدف خود تحمل این همه مشکلات و سختی ها ارزش دارد یا خیر؟
-
شناسایی راه ها:
پس از این که رسیدن به هدف، ضروری تشخیص داده شد، باید راه های رسیدن به آن شناسایی شود تا با برنامه ریزی دقیق بهترین و کوتاه ترین راه را انتخاب کرد و به سوی هدف پیش رفت و در این میان باید از هرگونه تصمیم غیر عقلایی و بی راهه رفتن اجتناب کرد.
-
حرکت پیوسته و محکم:
پس از تصمیم گیری و شناسایی راه، باید به طور پیوسته اما محکم و استوار به سوی هدف گام برداشت و بدون عجله ولی با استقامت پیش رفت، زیرا هر نوع حرکت عجولانه پشیمانی به بار خواهد آورد: (مع العجلة تکون الندامه;۳ شتاب زدگی، همواره با پشیمانی توأم است.)
عجله و شتاب کردن در رسیدن به هدف هنگامی که مانع بزرگی بر سر راه قرار گیرد، بی حوصله گی و خستگی را به دنبال دارد و در اثر خستگی، نیروی انسان تحلیل می رود و نه تنها راه رسیدن به مقصود کوتاه نخواهد شد بلکه برعکس راه را طولانی می کند.
-
هدف را بزرگ پنداشتن:
هنگامی که به ارزش و اهمیت هدف و رسیدن به آن دست یافتید، باید آن را مهم و بزرگ بشمارید تا برای رسیدن به هدفتان هر سختی را تحمل و در مقابل مشکلات استقامت کنید. هرچه هدف در نظر انسان بزرگ تر باشد، نیروی صبر و استقامتِ قوی تری لازم است.
-
کوچک بینی موانع:
یکی از شرایط غلبه بر سختی ه، کوچک شمردن آن ها است. وقتی این موضوع در ذهن انسان تقویت شود، خود به خود غلبه بر موانع نیز آسان تر خواهد شد. متأسفانه بعضی از انسان ها در زندگی روزمره خود تا به موانع برخورد می کنند، دست از ادامه کار برمی دارند و می گویند: (نمی شود)، (ممکن نیست); در صورتی که هیچ مانعی با وجود اراده ای قوی، صعب العبور نیست. در واقع عدم روحیه استقامت در وجود انسان، موجب پیدایش موانع صعب العبور و یا بزرگ بینی آن می شود. انسانی که اراده ای قوی دارد، موانع، سختی ها و مشکلات را کوچک می بیند و به راحتی می تواند بر آن ها غلبه کند.
موارد استقامت
نمونه ها و الگوهای فراوانی در تاریخ اسلام وجود دارند که هریک با استقامت و صبر در راه خدا به پیروزی رسیده اند و برای ما بهترین سرمشق به شمار می روند. صبر و استقامت حضرت محمد(ص) و ائمه اطهار(ع) و یاران آنان در معرفی دین اسلام و نشر فرهنگ آن و نیز صبر و استقامت عالمان و فقیهان و دانشمندان در راه کسب دانش، نمونه های واقعی و عینی برای مردم و جوانان هستند. بلال حبشی، عمار یاسر، سمیه (همسر عمار) و هزاران نمونه از این دست، به هر فرد مسلمانی می فهماند که برای رسیدن به پیروزی و دست یابی به اهداف مقدس و والای خود باید از سلاح صبر و استقامت بهره جست; صبر و استقامت در ایمان، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، تهذیب نفس، اطاعت و عبادت خداوند، تبلیغ و ترویج دین، طلب علم، گرفتن حق، حفظ ناموس، حفظ عفاف زنان، عهد و پیمان، فقر و تهی دستی، مصایب و شداید و سختی ها از جمله موارد صبر و استقامت هستند.
آثار و نتایج استقامت
انسان در اثر صبر و استقامت، علاوه بر دست یابی به تجربه، عاقل تر و با هوش تر می شود و استعدادهای نهفته اش آشکارتر می شود، زیرا در پاره ای اوقات استعداد به صورت بالقوه در وجودش نهفته است و بر اثر استقامت و به کار انداختن اندیشه، به فعلیت می رسد و در نتیجه او همواره از آثار و فواید صبر و استقامت بهره مند خواهد شد.
ز کوشش به هر چیز خواهی رسید
به هر چیز خواهی کما هی رسید
حافظ می گوید:
صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند
بر اثر صبر نوبت ظفر آید
خداوند درباره پاداش صابرین می فرماید: (اِنّما یُوَفّی الصابرون اَجرَهم بغیرِ حساب;۴ فقط کسانی که در راه خداوند استقامت ورزند و بر مصایب پایداری کنند، پاداش آن ها بی حساب و به تمام خواهد بود.). صبر و استقامت، موجب پرورش روح و جسم انسان می شود و به عبارت دیگر، صبر و استقامت موجب تکامل و شکوفایی روح و روان آدمی می گردد.
منابع
- کتاب های استاد شهید مرتضی مطهری: آشنایی با قرآن، ج۳; اسلام و مقتضیات زمان، ج۱و۲; امدادهای غیبی در زندگی بشر; حکمت ها و اندرزها; حماسه حسینی; سیری در سیره نبوی; سیری در نهج البلاغه; نبوت; عدل الهی و….
- تفسیر نمونه، با استفاده از فهرست موضوعی تفسیر نمونه از ص۳۷۶ تا ص۳۷۹٫
- رمز پیروزی مردان بزرگ، آیةاللّه جعفر سبحانی.
- شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، حجةالاسلام والمسلمین فلسفی.
- استقامت، آیةاللّه سید رضا صدر.
- تعالیم آسمانی اسلام، سید محمد صحفی.
- رسالت اخلاق در تکامل انسان، سید مجتبی موسوی لاری.
- اخلاق در قرآن، آیةاللّه مکارم شیرازی.
پی نوشت ها:
۱ـ هود(۱۱) آیه ۱۱۲٫
۲ـ سید محمد صحفی، تعالیم آسمانی اسلام، ص۴۶۴٫
۳ـ بحارالانوار، ج۶۸، ص۲۲۸٫
۴ـ زمر(۳۹) آیه ۱۰٫