آفاق نیایش – تفسیر دعای سحر

آفاق نیایش – تفسیر دعای سحر

حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ حسین مظاهری (دامت برکاته)

به کوشش: سید محمدرضا حسینی

نوبت چاپ: اول- زمستان ۱۳۸۹

پیشگفتار

دعا یکی از کشش هایِ طبیعی هر انسانی به شمار می رود؛ زیرا وی خود را قادر به تامین خواسته های فراوانی – که دارد – نمی بیند و اگر به چشمِ بصیرت بنگرد حتی در برآورده کردن یکی از آن ها هم، به شدّت فقیر و ناتوان است، چنان که کلام خدای متعال بیانگر این مطلب می باشد: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ».

از این رو، با همه وجود، قدرت مطلق را می طلبد تا خواسته های خویش را با او در میان بگذارد و در هر لحظه با او ظمظمه کند. انبیای الهی – صلوات الله علیهم اجمعین – به مردم، همین کشش فطری را یادآور شدند تا هماره با خداوند ارتباط داشته باشند و خواسته های خود را فقط از او بخواهند.

از سوی دیگر، این انسانِ خداجو و حقیقت طلب، به دنبال وقتی است که در آن، سبک بارتر و آسان تر، به مناجات برخیزد؛ بنابراین، خداوند متعال «رمضان» را آفرید و در آن «سحر» را قرار داد. یعنی هنگامه نجوا، راز شنوی و خداخواهی؛ هنگامه ای که درهای آسمان گشوده خواهد شد و فرشتگان خدا در سکوتی سنگین و دل پذیر، فوج فوج بر زمین فرود می ایند و پیام های حضرت حق را به بندگانِ شایسته خویش می رسانند.

آری، رمضان و سحر، دو زمانِ پرارزش برای صعودِ معنوی انسان اند و دعا آوارزی است که آدمی در ضمن آن، اوج گیری بهتر و عبورِ سلامت خیز از منطقه های دشوار و مسیرهای پرمخاطره را طلب می کند. رمضان و سحر و دعا با هم آمیخته اند؛ اما همه چیز از «سحر» آغاز می شود و نقطه عزیمت، ارباده و قصد و نیت انسان برای ورود به رمضان از سحر است. در این وقتِ اندک، گویی حرکتِ طبیعی و زمان آفرینِ ماده از سنخِ خویش جدا می شود و صبغه لاهوتی به خود می گیرد و زمین و انسان را به یک باره به آن سوی طبیعت می برد و دوباره باز می گرداند. از این رو حضرت حق در قرآن به سپیدگاه فجر قسم یاد می کند و ارزمشندی آن را به بندگانش یادآور می شود.

این وقتِ بهشتی را، هر سالکی بنابر تمایلاتِ نیایش گرانه اش، غنیمت می شمرد و آهنگ دعا و زمزمه با معشوق می کند، هر کس به هر زبانی و با هر شیوه ای که «او» را بخواند و حریم توحید و یکتایی را پاس دارد در درگاه احدیت مقبول می افتد و نتیجه اش به خود وی باز می گردد؛ اما برای سالم و سریع رسیدن لازم است، همانند هر کار دیگر، شیوه مناجات و آداب زمزمه را از معلمانِ عشق و توحید یعنی ائمه معصوم(ع) بیاموزیم؛ آنان که مشعل هدایت و مناره های بلند رستگاری در دنیای ظلمانی اند.

چنان که آموزه های آموزگاران این مکتب – که خود با طی طریق در این وقت بهشتی، از زمان و مکان به شیوه های یاد شده، راه های تاریکی را پشت سر نهاده و قدم در روشنایی راه هدایت گذاشته – درباره این دعای مبارک، پر خیر و برکت ما را رهنمون است، هم چنان که امام خمینی(ره) در مقدمه کتاب شرح دعای سحر در خصوص انگیزه خود از شرح دعای پر فیض سحر می فرماید: «از بزرگترین نعمت های الهی بر بندگان و رحمت واسعه او، دعاهایی است که از معصومان(ع) – که خزاین وحی و شریعت و حَمَله علم و حکمت هستند – رسیده است؛ زیرا همین دعاها رابطه معنوی خالق و مخلوق، خط اتصال عاشق و معشوق، و وسیله ورود در حصن حصین الهی و تمسک به عروه الوثقی و حبل الله متین است و بدیهی است که به این اهداف نمی توان رسید مگر با توجه به معانی آن ها و حضور قلب. از این رو به شرح این دعا پرداختم.»

بنابراین آموزه مهمی که در ضمنِ آداب سحر از پیشوایان دینی ما رسیده «دعای سحر» است که زبانِ سالک را در هنگام موجهه با معشوق می گشاید و شیوه توصیف و نحوه خطاب کردنِ او و راه های «سؤال» و «خواستن» را یکی پس از دیگری می آموزد و در پایان می آموزد که وظیفه او فقط خدا خدا گفتن است؛ تا به وصال و تقرب حضرت حق، مولا و معشوق خود دست یابد. یعنی فقط او را می خواهد نه چیز دیگر در کنار او، این نگاه عارف و عاشق است از دعای سحر که قرآن به آن سوگند یاد کرده است. و قدرت آن از تک تک فرازهایش هویداست.

سید بن طاووس در کتاب اقبال پس از نقل این دعا از قول امام باقر(ع) در شأن و منزلت دعای سحر روایتی به این مضمون بیان می کند: «اگر مردم عظمت این دعا در نزد خدا، و سرعت استجابت این دعا – برای کسی که آن را می خواند – را می دانستند، برای به دست آوردن آن بر روی هم دیگر شمشیر می کشیدند.»

روایتی دیگر از ایشان وجود دارد که امام باقر(ع) در آن می فرماید: اگر سوگند یاد کنم که اسم اعظم خدا در این دعا است، سوگندم درست است، پس هرگاه دعا کردید در دعا کوشش کنید که این دعا از علوم پنهانی است. پس آن را پنهان کنید مگر از اهلش. منافقین و تکذیب کنندگان و انکارکنندگان از اهل این دعا نیستند و این دعا، دعای مباهله است؛ می گوید: اللهم انی اسئلک من بهائک بأبهاه … .»

هم چنان عارف بزرگ حضرت امام خمینی(ره) در مقام معرفی منزلت و شان دعای سحر می فرماید: من اَجلّ الادعیه قدراً و أرفعی منزله، لا شتما له علی الصفاتِ الحُسنی الاهیّه و الامثال العلیا الربوبیه و فیه الاسم الاعظم و التجلیا لِاُتم الأقدم.»

هم چنین عارف فرزانه آیت الله حسن زاده در خصوص جایگاه ویژه دعای سحر مطلبی را – از استادش، حکیم و عارف و فیلسوف علامه طباطبایی – چنین می فرماید: «وقتی به حضور شریف علامه طباطبایی، تشرف حاصل کرده بودم و عرض حاجت نمودم، فرمودند: آقا، دعای سحر حضرت امام باقر(ع) را فراموش مکن که در آن جمال و جلال و عظمت و نور و رحمت، و علم و شرف است و حرفی از حور غلمان نیست اگر بهشت شیرین است، بهشت آخرین شیرین تر است.»

گفتنی است که در این دعا ۲۲ فقره از نام های خداوند قرار دارد و شرحی در ذیل هر یک از آن ها ارائه شده قابل ذکر است که دعای سحر ابن ادریس، غیر از دعای سحر منسوب به امام باقر(ع) است.
در مهج الدعوات نیز درباره این دعا از حسن بصری نقل شده که: «چو خدای تعالی ادریس را به قوم خود فرستاد این اسماء را به او آموخت که در پنهان بخواند و به قوم خود نیاموزد و خدا را به آن اسماء بخواند و به برکت این دعا بود که خداوند او را به آسمان برد و به مکان بلند رسانید و بعد از آن این اسماء را به موسی آموخت و بعد از آن به حضرت پیغمبر آموخت و ایشان در غزوه احزاب این دعا را خواندند و حسن بصری می گوید: من از ترس حجاج این اسماء را می خواندم و خدای تعالی شر او را از سر من کم نمود.»

قابل ذکر است که دعای سحر ابن ادریس، غیر از دعای سحر منسوب به امام باقر(ع) است.

بنابر این دعای سحر هم چنان که از اسمش پیداست؛ شرح عرفانی دعای معروف مباهله است که از ائمه(ع) بوده از این رو شیعیان نیز به آن اهتمام ویژه دارند. در همین راستا اندیشمندان و حکیمان نام داری بر آن شرح نگاشتند که از جمله می توان این بزرگان را نام برد:

شرح دعای سحر، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی

شرح دعای سحر، ملا حبیب الله کاشانی

شرح دعای سحر، ملا محمدصالح حایر مازندرانی

شرح دعای سحر، شیخ آقابزرگ تهرانی

شرح دعای سحر، میرزامحمد تنکابنی

شرح دعای سحر، ملا هدایت الله آشتیانی

شرح دعای سحر، محمدکریم خان کرمانی

از جمله شرح های نگاشته شده درباره دعای سحر که بسیار مفید و پر ارزش می باشد، شرح دعای سحر ارزشمند امام خمینی(ره) است که – با تکیه بر آیات قرآن، و روایات اهل بیت(ع) – در شرح دعای «مباهله» معروف به دعای سحر در سال ۱۳۴۷ هجری و ۱۳۰۷ شمسی به زبان عربی نگاشته شده و سپس این کتاب نفیس به فارسی ترجمه شده.

از مطالب بیان شده چنین استفاده می شود که این دعا همیشه مورد توصیه عالمان و عارفانِ گوهرشناس بوده و از همین روست که بزرگان این طایفه – از گذشته تا به حال – شرح هایی بر آن نوشته اند که فقیه عارف حضرت آیت الله العظمی حاج شیح حسین مظاهری«دامت برکاته» نیز – که انس و الفتی دیرینه با دعا و آموزه های عرفانیِ مکتب اهل بیت(ع) دارند، و به طور دایم به تفسیر ادعیه و مناجات های معصومان(ع) پرداخته اند – ایشان دعای سحر را راز و نیاز عارف با حضرت حق می داند و معتقد است عارف در دعای سحرگاهی به صفات جمالیه و جلالیه حق نظر دارد و گاهی به صفات افعال او یعنی فیض مقدّس توجه دارد و لذا وقتی خدا خدا می کند لذت می برد.

ایشان سعی دارد تا با تفسیر ادبی، عرفانی، ولایی و اخلاقی فرازهای دعای سحر حلاوت و لذت آن را به کلام تشنگان بچسباند. از آنجایی که خود از شیرینی و لذت آن بهره مند بوده است و فارق از نگاه های بیرونی، از درون سخن می گوید عاشق را بهره مند می سازد در همین راستا اهتمام به شرح دعای مبارک سحر کردند. که چون در غالب گفتاری او ارایه شده بود، از این رو صورتِ نوشتاری اش ضروری بود، بنابراین، با نظر ایشان پس از ویرایش و تصحیح عبارتی و نزدیک ساختن آن به زبان نوشتار، استخراج و تنظیم فنی منابع، کنترل آیات و روایات و حروف چینی و صفحه بندی ۲۲ تازه، به شکلی که اینک پیش روی شما است، تقدیم می شود. امید که صاحب رمضان و سحر را خشنود سازد و خوانندگان ارجمند را مفید افتد.

سید محمدرضا حسینی
استادیار دانشگاه پیام نور